Giải pháp điều trị bệnh Viêm amidan

Viêm amidan là bệnh lý đường hô hấp trên rất phổ biến, dễ tái phát, đặc biệt ở trẻ em và người có cơ địa yếu. Trong khi Y học hiện đại thường điều trị bằng kháng sinh và cắt amidan khi tái phát nhiều lần, thì YHCT hướng tới giải pháp điều trị bảo tồn, điều trị tận gốc, không cần can thiệp xâm lấn và đem lại hiệu quả bền vững.

Viêm amidan không chỉ là hiện tượng nhiễm khuẩn tại vùng họng mà là hệ quả của sự xâm nhập tà khí kết hợp với chính khí suy yếu, khiến khí huyết rối loạn, tạng phủ mất điều hòa. Việc phân tích đúng nguyên nhân là nền tảng để điều trị tận gốc, tránh tái phát.

Dưới đây là các nhóm nguyên nhân chính gây viêm amidan theo YHCT:

Ngoại nhân - Phong hàn, phong nhiệt xâm nhập

Đây là nhóm nguyên nhân phổ biến, thường gặp khi thời tiết thay đổi, cơ thể bị nhiễm lạnh hoặc nóng đột ngột. Phong - Hàn - Nhiệt - Táo là các tà khí dễ xâm nhập vào miệng, mũi, họng khi chính khí yếu, làm tổn thương Phế và Vị, gây sưng viêm amidan.

• Phong hàn: Gặp khi thời tiết lạnh, mưa gió, cơ thể bị nhiễm lạnh, cổ họng sưng đau, sốt nhẹ, ho có đờm loãng.
• Phong nhiệt: Khi gặp khí hậu oi bức, nắng nóng, họng sưng tấy đỏ, đau rát, sốt cao, đờm đặc vàng.
• Táo tà (khô hanh): Làm tổn thương tân dịch vùng họng, gây khô rát, nuốt vướng.

Nội nhân - Chính khí hư, âm dương mất cân bằng

Người có tạng yếu, lâu ngày bị suy nhược hoặc từng mắc bệnh mạn tính không điều trị triệt để sẽ dễ mắc viêm amidan. Đây là nguyên nhân sâu xa khiến bệnh viêm amidan chuyển mạn tính, điều trị dứt điểm thường cần bồi bổ, điều hòa tạng phủ.

• Phế khí hư: Làm giảm khả năng phòng vệ tự nhiên, dễ nhiễm tà khí, bệnh dễ tái phát.
• Tỳ hư sinh thấp - sinh đàm: Làm xuất hiện đờm nhiều, bám dính vùng họng, gây nghẹt, sưng amidan.
• Thận âm hư, âm dịch kém: Không đủ chất dịch nuôi dưỡng hầu họng, gây khô rát, ho, dễ viêm sưng khi gặp tác nhân kích thích.
• Âm hư hỏa vượng: Sinh nhiệt bên trong, khiến họng dễ viêm, đỏ, nóng rát dù không có biểu hiện nhiễm lạnh.

Bất nội ngoại nhân - Do sinh hoạt và môi trường sống

Không thuộc về tà khí (ngoại nhân) hay tạng phủ yếu (nội nhân) nhưng những thói quen sống không khoa học cũng tạo điều kiện cho bệnh khởi phát. Những yếu tố này không gây bệnh ngay, nhưng là “mồi lửa” khiến bệnh dễ phát và lâu khỏi.

• Ăn nhiều cay nóng, uống rượu bia, hút thuốc, sinh nhiệt, tích độc ở vùng hầu họng
• Nói nhiều, la hét, sống trong môi trường bụi bặm, hóa chất gây kích ứng, viêm họng kéo dài
• Thức khuya, ngủ không đủ giấc, căng thẳng thường xuyên suy giảm sức đề kháng, tổn thương Phế và Thận

Tình chí nội thương - Ảnh hưởng từ cảm xúc

Đây là nguyên nhân rất hay bị bỏ qua, nhưng trong nhiều ca bệnh mạn tính, yếu tố tâm lý đóng vai trò quan trọng. YHCT cho rằng cảm xúc có thể gây bệnh, gọi là “nội thương do tình chí”. Cụ thể với viêm amidan:

• Buồn phiền, lo nghĩ kéo dài ảnh hưởng đến Phế và Tâm
• Khi Can khí uất, Phế khí không tuyên thông dễ sinh đàm trọc, nghẹn cổ, ngứa họng, ho khan
• Tình trạng này dễ khiến viêm amidan tái phát khi tinh thần không ổn định

Viêm amidan không chỉ đơn thuần là một bệnh lý tại chỗ ở hầu họng mà là biểu hiện của sự mất cân bằng trong cơ thể, ảnh hưởng đến các tạng Phế - Thận - Tỳ, cũng như sự xâm nhập của tà khí vào cơ thể. Điều trị viêm amidan theo Đông y không chỉ nhằm giảm triệu chứng mà còn đi từ gốc bệnh, phục hồi chính khí, điều hòa âm dương trong cơ thể, từ đó giúp bệnh khỏi dứt điểm và không tái phát.

Dưới đây là các nguyên tắc điều trị viêm amidan trong YHCT:

Quân bình âm dương trong cơ thể

Âm - dương là hai yếu tố cơ bản quyết định đến sức khỏe của cơ thể. Khi âm dương mất cân bằng, các chức năng tạng phủ bị rối loạn, dẫn đến sự xâm nhập của tà khí (phong, hàn, nhiệt, thấp) và sự suy yếu của chính khí.

Viêm amidan có thể do phong nhiệt hoặc nội nhiệt (âm hư sinh hỏa), vì vậy, nguyên tắc đầu tiên trong điều trị là đảm bảo quân bình âm dương.

Cơ thể yếu, khí huyết suy yếu (hư) cần bổ dưỡng để phục hồi chức năng tạng phủ, trong khi nhiệt - tà khí (thực) cần được tả, làm giảm hỏa nhiệt gây tổn thương.

Giải biểu khu tà, thanh nhiệt giải độc (khi viêm amidan do ngoại cảm phong hàn, phong nhiệt)

Ngoại cảm phong hàn - phong nhiệt là nguyên nhân gây ra các triệu chứng viêm amidan cấp tính như sưng đỏ, đau họng, sốt, ho, dịch mũi vàng hoặc trong.

Phép trị: Giải biểu khu tà, thanh nhiệt giải độc giúp làm giảm viêm, sưng, hạ sốt, và loại bỏ tà khí (phong hàn, phong nhiệt) xâm nhập. Phép trị này phù hợp với viêm amidan cấp tính, đặc biệt là khi có sốt, đỏ họng, đau nhức và dịch nhầy đặc.

Thảo dược sử dụng:

• Kinh giới: Tán phong nhiệt, giảm ngứa họng, đau họng
• Kim ngân hoa: Thanh nhiệt giải độc, tiêu viêm
• Liên kiều: Giải độc, thanh nhiệt, hỗ trợ kháng viêm

Tư âm giáng hỏa, bổ dưỡng âm dịch, dưỡng phế (khi do âm hư nội nhiệt)

Khi âm hư, hỏa vượng (nội nhiệt), cơ thể thiếu âm dịch sẽ gây ra viêm amidan mãn tính, ho kéo dài, cổ họng khô rát, mất tiếng, khản giọng, có thể kèm sốt nhẹ về chiều tối. 

Phép trị: Tư âm giáng hỏa, bổ dưỡng âm dịch, làm dịu hỏa bốc lên từ bên trong, và dưỡng phế để làm ấm và phục hồi vùng họng. Phép trị này thích hợp với viêm amidan mạn tính, ho khan, đặc biệt ở người có cơ địa âm hư hoặc bị viêm tái phát nhiều lần.

Thảo dược sử dụng:

• Bách hợp: Dưỡng âm, bổ phế, giảm ho
• Mạch môn: Tư âm, giảm khô rát, hỗ trợ tiêu viêm
• Sa sâm: Dưỡng âm, bổ phế, giảm ho, khôi phục niêm mạc họng
• Sinh địa: Hỗ trợ dưỡng âm, làm dịu họng

Bổ khí, dưỡng huyết, phục hồi chính khí (khi khí huyết suy nhược gây ho kéo dài)

Khí huyết hư là nguyên nhân khiến cơ thể không đủ sức đề kháng để chống lại tà khí, dẫn đến ho kéo dài, viêm amidan tái phát, hay dễ mắc các bệnh lý hô hấp.

Phép trị: Bổ khí, dưỡng huyết, phục hồi chính khí giúp nâng cao sức đề kháng, làm cho cơ thể khỏe mạnh và giảm nguy cơ tái phát bệnh. Đây là phép trị quan trọng trong giai đoạn phục hồi, đặc biệt cho những người suy nhược, thể trạng yếu, bệnh kéo dài, dễ tái phát.

Thảo dược sử dụng:

• Hoàng kỳ: Bổ khí, nâng cao chính khí
• Đảng sâm: Tăng cường sức khỏe tổng thể, bổ khí huyết
• Bạch truật: Kiện tỳ, bổ khí, ngừa đàm thấp

Phép chữa tuân thủ nguyên tắc “hư thì bổ, thực thì tả”, “hàn thì ôn, nhiệt thì lương”

Điều trị phải căn cứ vào tình trạng hư - thực, nhiệt - hàn để chọn phương pháp phù hợp, gia giảm bài thuốc sao cho có hiệu quả cao nhất.

• Hư thì bổ: Khi cơ thể suy yếu, chính khí hư, cần bổ sung dưỡng chất cho tạng phủ, tăng cường sức đề kháng, điều hòa khí huyết.
• Thực thì tả: Khi có nhiệt tà xâm nhập, cơ thể thừa nhiệt, cần phải tả để giảm hỏa, thanh nhiệt.
• Hàn thì ôn, nhiệt thì lương: Khi bị phong hàn (lạnh) hoặc phong nhiệt (nóng), cần ôn hoặc lương để hòa hoãn tạng phủ, giảm sự xâm nhập của tà khí.

Điều trị viêm amidan theo YHCT cần phải đi từ gốc, căn cứ vào nguyên nhân, thể bệnh và tình trạng cơ địa của từng bệnh nhân. Chính vì vậy, quân bình âm dương, khu tà - bổ chính, và cân nhắc kỹ lưỡng trong việc bổ dưỡng hoặc tả nhiệt là những nguyên tắc quan trọng trong việc điều trị viêm amidan hiệu quả và lâu dài.

Trong YHCT, viêm amidan là hậu quả của sự mất điều hòa giữa chính khí và tà khí, biểu hiện ở mức độ và thể bệnh khác nhau như: phong nhiệt phạm phế, âm hư nội nhiệt hay khí huyết hư. Do đó, các bài thuốc cổ phương được lựa chọn để điều trị theo từng thể bệnh, giúp giảm triệu chứng và hồi phục cơ thể từ gốc rễ.

Một số bài thuốc cổ phương được dùng nhiều trong điều trị viêm amidan bao gồm:

Ngân Kiều Tán

Đây là bài thuốc kinh điển điều trị viêm amidan thể phong nhiệt, giảm sưng viêm hiệu quả ngay từ giai đoạn đầu.

• Công năng: Sơ phong thanh nhiệt, giải độc, lợi yết hầu.
• Chỉ định: Viêm amidan cấp tính do phong nhiệt, có biểu hiện như: họng sưng đau, sốt nhẹ, đầu lưỡi đỏ, rêu lưỡi vàng mỏng, mạch phù sác.
• Thành phần tiêu biểu: Kim ngân hoa, Liên kiều, Kinh giới, Bạc hà, Cát cánh, Ngưu bàng tử, Cam thảo...

Tang Cúc Ẩm

Bài thuốc phát huy tác dụng mạnh với những trường hợp viêm amidan cấp tính có kèm ho, rát họng, miệng đắng, đờm ít. Có thể kết hợp thêm Trần bì nếu đờm nhiều, tức ngực.

• Công năng: Sơ phong thanh nhiệt, tuyên phế, chỉ khái.
• Chỉ định: Viêm amidan thể phong nhiệt, có ho, sốt nhẹ, đau họng, khô miệng, miệng đắng.
• Thành phần tiêu biểu: Tang diệp, Cúc hoa, Hạnh nhân, Liên kiều, Cam thảo, Cát cánh...

Khương Bàng Bồ Bạc Thang

Là bài thuốc phối hợp giữa tân ôn và thanh nhiệt, rất phù hợp cho giai đoạn đầu của viêm amidan do phong hàn hóa nhiệt, giúp vừa phát tán tà khí vừa giảm viêm tại họng.

• Công năng: Giải biểu phong hàn, thanh nhiệt giải độc.
• Chỉ định: Viêm amidan do ngoại cảm phong hàn chuyển sang hóa nhiệt, triệu chứng sưng đỏ họng, đau rát, rét run sau đó sốt.
• Thành phần tiêu biểu: Gừng tươi (Sinh khương), Rễ bàng, Bạc hà, Kim ngân hoa, Liên kiều, Cát cánh...

Bán Hạ Lộ

Đặc biệt hữu ích với trường hợp viêm amidan mãn tính kèm viêm phế quản, hoặc họng nhiều đờm, dễ kích thích ho. Có thể gia thêm Mạch môn, Sa sâm nếu có biểu hiện âm hư, khô họng.

• Công năng: Hóa đàm chỉ khái, giáng nghịch, lợi phế.
• Chỉ định: Viêm họng, viêm amidan kèm ho nhiều đờm, đờm đặc, đờm vàng, tức ngực, ho lâu ngày không dứt.
• Thành phần tiêu biểu: Bán hạ chế, Gừng tươi, Cam thảo, Trần bì...

Sâm Giới Tán

Giúp phục hồi thể trạng, nâng chính khí, thích hợp cho người thường xuyên bị viêm họng - amidan tái đi tái lại. Phối hợp tốt với thuốc thanh nhiệt, giải độc trong giai đoạn viêm mãn tính có tái phát từng đợt.

• Công năng: Bổ phế thận, định khái suyễn.
• Chỉ định: Viêm amidan mạn tính ở người thể hư, có ho lâu ngày, mệt mỏi, giọng yếu, dễ tái phát.
• Thành phần tiêu biểu: Đảng sâm, Kinh giới, Phục linh, Cam thảo, Trần bì, Sinh khương...

Các bài thuốc cổ phương không chỉ dừng lại ở việc “giảm triệu chứng” như kháng sinh hiện đại, mà hướng tới điều trị từ gốc, phù hợp với thể bệnh, thể trạng từng người. Việc gia giảm các vị thuốc sẽ do thầy thuốc Đông y thực hiện sau khi chẩn đoán cụ thể theo phương pháp “Vọng - Văn - Vấn - Thiết”.

Viêm amidan được xếp vào chứng "hầu tý", "hầu ung" thường do phong hàn, phong nhiệt xâm nhập, chính khí suy yếu, hoặc ăn uống cay nóng mà sinh bệnh. Do đó, để điều trị hiệu quả, Đông y chú trọng phối hợp các nhóm thảo dược theo từng thể bệnh nhằm vừa thanh nhiệt giải độc, tuyên phế chỉ khái, lại vừa bổ khí dưỡng âm, khôi phục chính khí.

Dưới đây là những nhóm dược liệu tiêu biểu dùng trong điều trị viêm amidan:

Nhóm Thanh Nhiệt Giải Độc

Thảo dược tiêu biểu: Kim ngân hoa, Liên kiều, Ngưu bàng tử, Bạc hà

Tác dụng:

• Có khả năng thanh nhiệt, tiêu viêm, giải độc mạnh.
• Đặc biệt hiệu quả trong các trường hợp viêm amidan cấp tính, họng sưng đỏ, đau rát, sốt nhẹ.
• Các vị thuốc này cũng giúp kháng khuẩn, kháng virus góp phần làm dịu vùng họng viêm nhiễm.

Nhóm Nhuận Phế - Chỉ Khái

Thảo dược tiêu biểu: Bách bộ, Hạnh nhân, Tang bạch bì, Viễn chí

Tác dụng:

• Dưỡng âm nhuận phế, hóa đàm, giảm ho hiệu quả.
• Phù hợp trong các thể viêm amidan mạn tính, amidan sưng to kèm ho dai dẳng, đờm dính, cổ họng khô rát.
• Bách bộ, Hạnh nhân giúp giảm ho lâu ngày không dứt.
• Tang bạch bì lại có tác dụng làm sạch đường thở, giảm khò khè, thở rít.

Nhóm Sơ Phong - Tán Hàn

Thảo dược tiêu biểu: Ma hoàng, Kinh giới, Phòng phong

Tác dụng:

• Phát tán phong hàn, giải biểu, làm thông thoáng đường hô hấp.
• Thường dùng trong giai đoạn đầu của viêm amidan do nhiễm lạnh: người ớn lạnh, hắt hơi, đau đầu, họng sưng đau nhưng chưa có mủ.
• Các dược liệu này giúp đẩy lùi tà khí từ bì phu, tránh tình trạng bệnh vào sâu gây sốt cao, sưng nặng.

Nhóm Hoạt Huyết - Tán Ứ

Thảo dược tiêu biểu: Đan sâm, Xích thược, Huyền sâm

Tác dụng:

• Hành huyết, tán ứ, tiêu viêm mạnh.
• Có vai trò quan trọng trong viêm amidan mạn tính, viêm amidan hốc mủ, khi máu huyết ứ trệ, niêm mạc họng dày, đỏ sẫm, sưng kéo dài.
• Huyền sâm còn giúp tư âm giáng hỏa, rất phù hợp với thể âm hư nội nhiệt kéo dài.

Các nhóm thảo dược trong YHCT được sử dụng theo nguyên tắc biện chứng luận trị, nghĩa là dựa vào từng thể bệnh, từ đó lựa chọn nhóm thảo dược phù hợp nhất. Khi phối hợp đúng, bài thuốc Đông y không chỉ giúp làm giảm triệu chứng mà còn bồi bổ cơ thể, ngăn bệnh tái phát.