Cây Xương Khỉ Là Gì? Công Dụng, Liều Dùng Và Lưu Ý

Cây xương khỉ không chỉ là một loài thực vật phổ biến mà còn được biết đến với nhiều giá trị Y học đáng quý. Những chiếc lá xanh mướt cùng màu hoa tím rực rỡ, ngoài làm đẹp cho không gian xung quanh, loài cây này còn được ứng dụng trong điều trị các bệnh lý. Được biết, đây là một trong những dược liệu được nghiên cứu và sử dụng rộng rãi trong Y học cổ truyền ở nhiều khu vực Đông Nam Á, mang lại lợi ích to lớn cho sức khỏe con người.

Thông tin tổng quan

Dưới đây là một số thông tin chi tiết về cây xương khỉ mà bạn cần nắm được. Cụ thể như sau: 

Cây xương khỉ là gì?

Cây xương khỉ (Clinacanthus nutans) là một loài thực vật có hoa trong họ Ô rô (Acanthaceae). Ở Việt Nam, cây xương khỉ được biết đến với nhiều tên gọi khác nhau, chẳng hạn như bìm bịp, mảnh cộng, lá cầm, ưu độn thảo. Xương khỉ được sử dụng trong Y học cổ truyền để điều trị nhiều bệnh khác nhau. Bao gồm cảm cúm, ho, viêm họng, đau dạ dày, tiêu chảy, lỵ, tiểu ra máu, mụn nhọt, sưng tấy, đau lưng, nhức mỏi, phong thấp và tê liệt.

Tham khảo: Trinh Nữ Hoàng Cung Có Tác Dụng Gì Với Sức Khỏe?

Cây xương khỉ thường được sử dụng dưới dạng trà, thuốc sắc, ít khi được dùng làm thuốc ở dạng cao hoặc bột. Liều lượng khuyến nghị của cây xương khỉ phụ thuộc vào độ tuổi, tình trạng sức khỏe và mức độ nghiêm trọng của bệnh.

Đặc điểm 

Đây là một loại cây bụi nhỏ, cao tới 2 mét, có lá hình bầu dục hoặc hình trứng, dài khoảng 10 – 20cm và rộng 3 – 5cm. Mép lá có răng cưa, có màu xanh đậm ở mặt trên và màu xanh nhạt ở mặt dưới. Hoa mọc thành chùm ở đầu cành và có màu hồng hoặc đỏ. Quả có hình nang, dài khoảng 1cm và có màu nâu khi chín.

Rễ cây xương khỉ là rễ chùm, phân bố rộng dưới mặt đất, giúp cây hấp thụ dinh dưỡng và nước tốt. Chúng phát triển tốt ở các vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới, ưa ánh sáng nhưng cũng có thể chịu bóng râm nhẹ. Cây có thể thích nghi được với nhiều loại đất khác nhau, nhưng phát triển tốt nhất ở đất tơi xốp, giàu dinh dưỡng và có độ ẩm cao.

Phân bố

Cây xương khỉ mọc ở đâu? Cây xương khỉ có nguồn gốc từ các vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới của châu Á, bao gồm Đông Nam Á, Nam Á, Đông Á. Cây xương khỉ mọc hoang ở nhiều nơi, bao gồm rừng, rẫy, ven sông và bờ suối. Nó cũng được trồng làm cây cảnh hoặc cây thuốc ở nhiều quốc gia.

Tại Việt Nam, cây xương khỉ phân bố ở hầu hết các tỉnh thành trên cả nước, từ miền Bắc đến miền Nam. Tuy nhiên, nó tập trung nhiều nhất ở các tỉnh miền Trung và Tây Nguyên.

Bộ phận dùng làm thuốc

Theo Y học cổ truyền, toàn bộ cây xương khỉ đều có thể dùng làm thuốc. Tuy nhiên, mỗi bộ phận lại có những công dụng và cách sử dụng khác nhau:

• Lá cây: Có vị ngọt, tính mát, có tác dụng thanh nhiệt, giải độc, tiêu viêm, lợi tiểu, cầm máu. Dùng để chữa các bệnh như cảm cúm, ho, viêm họng, đau dạ dày, tiêu chảy, lỵ, tiểu ra máu, mụn nhọt, sưng tấy. Để sử dụng, người bệnh có thể nhai sống lá tươi, sắc nước uống hoặc giã nát lá tươi đắp lên vết thương.

Xem thêm: Dây Thìa Canh Là Gì? Đặc Điểm, Tác Dụng Với Sức Khỏe

• Thân cây: Có vị ngọt, tính ấm với tác dụng bổ khí huyết, cường gân cốt, trừ phong thấp. Phần thân thường được dùng để chữa các bệnh như đau lưng, nhức mỏi, phong thấp, tê liệt bằng cách ngâm rượu hoặc sắc nước uống. 
• Ngọn cây: Có vị ngọt, tính mát cùng tác dụng thanh nhiệt, giải độc, lợi tiểu được dùng để chữa các bệnh như cảm cúm, ho, viêm họng, mụn nhọt, sưng tấy. Bạn có thể dùng ngọn cây xương khỉ để nấu canh ăn hoặc nhai sống. 
• Rễ cây: Phần rễ xương khỉ ít được sử dụng hơn lá và thân, nhưng cũng có giá trị dược liệu trong một số trường hợp. Rễ cây khi sắc lên uống được cho là có tác dụng thanh nhiệt, giải độc và lợi tiểu rất tốt.

Thành phần hoá học

Theo nghiên cứu khoa học, các thành phần chính trong cây bìm bịp bao gồm:

• Vitamin và khoáng chất: Cây ưu độn thảo dồi dào vitamin A, C, E, B1, B2, B6, PP, cùng các khoáng chất như canxi, kali, photpho, sắt,…
• Flavonoid: Đây là nhóm hợp chất có tác dụng chống oxy hóa mạnh, giúp bảo vệ cơ thể khỏi các gốc tự do, ngăn ngừa lão hóa và ung thư. Một số flavonoid chính trong cây ưu độn thảo bao gồm rutin, isoquercetin, kaempferol,…
• Glycosid: Hợp chất này có tác dụng kháng viêm, hạ sốt, lợi tiểu và hỗ trợ tiêu hóa.
• Cerebroside: Chất này giúp cải thiện trí nhớ, tăng cường hệ miễn dịch và bảo vệ hệ thần kinh.
• Chất béo, protein và chất xơ: Cây ưu độn thảo cũng chứa một lượng nhất định chất béo, protein và chất xơ, cung cấp năng lượng và hỗ trợ các chức năng cơ thể.

Ngoài ra, trong cây xương khỉ còn có một số hợp chất khác như tanin, alkaloids,… cũng góp phần tạo nên tác dụng dược lý của cây.

Công dụng của cây xương khỉ

Nhắc đến cây xương khỉ, người ta sẽ nghĩ ngay đến những công dụng sau: 

• Hỗ trợ điều trị ung thư: Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng chiết xuất từ cây xương khỉ có thể có tác dụng chống ung thư, đặc biệt là trong việc ức chế sự phát triển của tế bào ung thư và tăng cường hệ miễn dịch.

Đọc thêm: Tác dụng của cây cà gai leo trong bảo vệ chức năng gan

• Chữa viêm nhiễm: Cây ưu độn thảo có tính kháng viêm, kháng khuẩn, có thể được sử dụng để chữa các bệnh viêm nhiễm như viêm da, viêm gan, viêm họng cùng các bệnh nhiễm trùng khác.
• Giảm đau và sưng: Lá cây ưu độn thảo thường được nghiền nát, đắp lên các vết thương, vết sưng, hay vùng bị đau để giảm đau và giảm sưng.
• Hỗ trợ tiêu hóa: Xương khỉ giúp cải thiện hệ tiêu hóa, giảm triệu chứng đầy hơi, khó tiêu và táo bón.
• Chữa bệnh ngoài da: Cây bìm bịp được sử dụng trong việc điều trị các bệnh ngoài da như eczema, bệnh vảy nến, và mụn nhọt.
• Giải độc gan: Hỗ trợ chức năng gan, giúp giải độc gan và có khả năng bảo vệ gan khỏi các tác nhân gây hại.
• Hỗ trợ điều trị tiểu đường: Một số nghiên cứu cho thấy cây bìm bịp có thể giúp điều chỉnh mức đường huyết, hỗ trợ điều trị tiểu đường.

Cách trồng cây xương khỉ

Cây xương khỉ là một loại cây dễ trồng và có nhiều lợi ích cho sức khỏe. Dưới đây là hướng dẫn cách trồng cây xương khỉ:

Chuẩn bị

• Có thể mua hạt giống cây xương khỉ tại các cửa hàng bán hạt giống hoặc vườn ươm. Nên chọn hạt giống to, mẩy, không bị nấm mốc hay hư hỏng. 
• Cây bìm bịp thích hợp với đất tơi xốp, giàu dinh dưỡng và thoát nước tốt. Bạn có thể trộn đất thịt, trấu hun và phân chuồng hoai mục theo tỷ lệ 2:1:1.
• Chọn chậu có kích thước phù hợp với kích thước cây bìm bịp. Hãy chọn chậu có lỗ thoát nước ở đáy để tránh cây bị úng nước.
• Bình tưới nước, cuốc, xẻng, găng tay,…

Gieo hạt

• Cho đất vào chậu.
• Gieo hạt giống lên mặt đất, cách nhau khoảng 20cm.
• Phủ một lớp đất mỏng lên trên hạt bìm bịp.
• Tưới nước nhẹ nhàng sao cho đất vừa đủ ẩm, không nên tưới nhiều quá. 

Tìm hiểu thêm: Bạch hoa xà thiệt thảo – Đặc điểm, công dụng, các bài thuốc

Chăm sóc

• Cây bìm bịp ưa sáng nhưng không chịu được nắng trực tiếp. Do đó hãy đặt cây ở nơi có ánh sáng khuếch tán như dưới tán cây lớn hoặc hiên nhà.
• Tưới nước cho cây bìm bịp thường xuyên, giữ cho đất luôn ẩm nhưng không bị úng.
• Bón phân cho cây 2 – 3 tháng/lần bằng phân hữu cơ hoai mục hoặc phân NPK.
• Cắt tỉa cành bìm bịp già, cành mọc vượt để tạo tán cho cây.

Thu hoạch

• Cây xương khỉ có thể thu hoạch sau khoảng 6-12 tháng trồng.
• Thu hoạch bằng cách cắt lấy lá, thân và cành của cây.
• Nên thu hoạch vào buổi sáng sớm hoặc chiều mát khi cây không bị sương.

Một số bài thuốc từ cây xương khỉ

Bìm bịp thường được ứng dụng trong các bài thuốc chữa bệnh để gia tăng hiệu quả cải thiện sức khỏe. Dưới đây là top 7 bài thuốc dùng bìm bịp chữa bệnh phổ biến nhất. 

• Chữa viêm gan, viêm phổi: Rửa sạch 30g lá xương khỉ tươi, sau đó giã nát và vắt lấy nước uống. Có thể uống mỗi ngày một lần, trong vòng 1 – 2 tuần.
• Chữa viêm da, mụn nhọt: Rửa sạch lá xương khỉ tươi, giã nát và đắp trực tiếp lên vùng da bị viêm, mụn nhọt. Để yên trong vòng 1 – 2 giờ, sau đó rửa sạch bằng nước ấm. Thực hiện hàng ngày cho đến khi tình trạng viêm da, mụn nhọt được cải thiện.
• Hỗ trợ điều trị ung thư: Chuẩn bị  20g lá xương khỉ khô, 10g cây dừa cạn, 10g cây bồ công anh. Rửa sạch và phơi khô các nguyên liệu rồi mang sắc với 1 lít nước, đun nhỏ lửa cho đến khi còn khoảng 500ml nước. Chia làm 2 – 3 lần uống trong ngày và kiên trì uống trong thời gian dài.

• Chữa viêm khớp, đau nhức xương: Rửa sạch lá xương khỉ tươi, giã nát và đắp lên vùng khớp bị đau nhức. Sau đó, bạn cố định bằng băng gạc, để qua đêm. Thực hiện đều đặn hàng ngày.
• Chữa táo bón, cải thiện tiêu hóa: Mang rửa sạch 15 – 20g lá xương khỉ tươi và ăn sống trực tiếp hoặc giã lấy nước uống hàng ngày. Có thể thêm chút muối và nước xương khỉ cho dễ uống.
• Giảm đau bụng kinh: Nguyên liệu gồm có 10g lá xương khỉ khô, 10g lá ngải cứu, 5g gừng tươi. Sắc các nguyên liệu với 500ml nước cho đến khi còn 200ml. Uống 2 lần/ngày, trước kỳ kinh nguyệt 3 – 5 ngày.
• Hỗ trợ điều trị tiểu đường: Sắc 15g lá xương khỉ khô với 600ml nước cho đến khi còn khoảng 300ml. Uống 2 lần/ngày, duy trì trong thời gian dài để có hiệu quả tốt.

Lưu ý khi sử dụng cây xương khỉ

Mặc dù cây xương khỉ có nhiều công dụng hữu ích cho sức khỏe, nhưng để có thể hỗ trợ chữa bệnh một cách hiệu quả, các bạn cần lưu ý một số điều sau:

• Chọn mua cây xương khỉ từ các nguồn đáng tin cậy, đảm bảo nguồn gốc và chất lượng của cây để tránh việc sử dụng các sản phẩm không rõ nguồn gốc hoặc chất lượng kém.
• Nếu tự thu thập cây hoặc làm thuốc từ cây ưu độn thảo, hãy đảm bảo các bước chế biến, lưu giữ được thực hiện đúng cách để đảm bảo sạch và an toàn vệ sinh thực phẩm.
• Cây xương khỉ có thể gây tác dụng phụ như dị ứng da, tiêu chảy, đau bụng, hạ huyết áp,… đối với một số người. Nếu xuất hiện các biểu hiện bất thường sau khi sử dụng, bạn nên thông báo cho bác sĩ ngay và ngừng sử dụng các bài thuốc từ dược liệu này. 
• Không dùng cây bìm bịp cho phụ nữ mang thai, đang cho con bú, trẻ em dưới 2 tuổi và người có bệnh nền như cao huyết áp, tim mạch, bệnh tiểu đường,… 
• Cây ưu độn thảo không phải là thuốc chữa bệnh, bạn không nên sử dụng cây ưu độn thảo thay thế cho các phương pháp điều trị y tế.

Xem ngay: Tìm hiểu về bạch truật – Công dụng, cách dùng và giá bán

Một số câu hỏi liên quan

Ngoài những thông tin nêu trên, các bạn cũng có thể tham khảo thêm một số vấn đề được nhiều người thắc mắc sau đây. 

Cây xương khỉ có mấy loại?

Hiện nay, trong tự nhiên chỉ có duy nhất 1 loại cây xương khỉ với tên khoa học là Clinacanthus nutans (Burm.f.) Lindau và thuộc họ Ô rô (Acanthaceae). Tuy nhiên, nhiều người lại nhầm lẫn với một cây khác có tên là cây hoàn ngọc (Clinacanthus siamensis Baker), do chúng có hình dáng và đặc tính tương đồng.

Cây hoàn ngọc cũng thuộc họ Ô rô, thường mọc thành bụi nhỏ, tuy nhiên kích thước lá to hơn và bông thường có sắc trắng pha tím. Cây này cũng có một số tác dụng dược liệu nhưng không phổ biến như cây xương khỉ.

Để phân biệt cây xương khỉ với cây hoàn ngọc, bạn có thể lưu ý một số đặc điểm sau:

• Lá: Lá cây xương khỉ nhỏ hơn, thon dài và có màu xanh lục sẫm. Lá cây hoàn ngọc to hơn, hình bầu dục và có màu xanh lục nhạt.
• Hoa: Hoa cây xương khỉ có màu đỏ hoặc hồng, mọc thành cụm ở đầu cành. Hoa cây hoàn ngọc có màu trắng pha tím, mọc đơn lẻ ở kẽ lá.
• Thân: Thân cây xương khỉ có màu xanh lục, mọc thẳng và có thể cao tới 2 mét. Thân cây hoàn ngọc có màu nâu nhạt, mọc bò hoặc leo và có thể dài tới 5 mét.

Cây xương khỉ mua ở đâu, giá bao nhiêu?

Bạn có thể mua cây xương khỉ ở một số địa điểm sau:

• Cửa hàng bán cây cảnh và thảo dược: Đây là địa điểm phổ biến nhất để mua cây bìm bịp. Bạn có thể tìm mua bìm bịp tại các cửa hàng bán cây cảnh và thảo dược trên toàn quốc.
• Vườn ươm cây giống: Một số vườn ươm cây giống cũng bán cây bìm bịp.
• Mua online: Bạn có thể mua bìm bịp online trên các trang thương mại điện tử như Shopee, Lazada, Tiki,…
• Tự trồng: Bạn có thể tự trồng cây bìm bịp từ hạt giống hoặc mua cây giống về trồng.

Giá cây xương khỉ phụ thuộc vào kích thước cây, nguồn gốc và địa điểm bán:

• Cây giống: Giá dao động từ 5.000 đồng đến 20.000 đồng/cây.
• Cây nhỏ: Giá dao động từ 30.000 đồng đến 50.000 đồng/cây.
• Cây lớn: Giá dao động từ 100.000 đồng đến 200.000 đồng/cây.
• Cây đã thu hoạch: Giá dao động từ 200.000 đồng đến 500.000 đồng/kg.

Nhìn chung, cây xương khỉ được sử dụng dưới nhiều dạng khác nhau như lá tươi, lá khô, hoặc chiết xuất từ cây. Tuy nhiên, việc sử dụng cây xương khỉ cần được thực hiện dưới sự hướng dẫn của các chuyên gia y tế để đảm bảo an toàn và hiệu quả.